„მხატვარი... ჟონგლიორობს და თამაშობს იდეებით”.
ემანუილ კანტი
ემანუილ კანტი
„ციტაციამ,” როგორც ერთ-ერთმა მხატვრულმა მეთოდმა, ფართოდ დაიმკვიდრა ადგილი თანამედროვე ხელოვნებაში. თუ შევეცდები მარტივად გავცე პასუხი კითხვას რა არის „ციტაცია” მხატვრობაში, იგი, ალბათ, ასე გაიჟღერებს: ეს არის მხატვრის მიერ ცნობილი, საყოველთაოდ აღიარებული და აპრობირებული ხელოვნების ნაწარმოების გარკვეული მიზნით გამოყენება. სწორედ, „გამოყენება“ და არა უბრალოდ მოხმობა ან დამოწმება საავტორო უფლებათა დაცვით, როგორც ეს ლიტერატურაშია მიღებული. ამასთან, „გამოყენება” არ გულისხმობს კოპირებას, კალკირებას. მხატვარი, ამ შემთხვევაში, გამოდის იმპროვიზატორისა და ინტერპრეტატორის როლში. თავისუფალი ნების მქონე არტისტი იღებს წინარე ეპოქის კულტურულ მონაპოვარს, რომელსაც საკუთარ, ინდივიდუალურ მხატვრულ ფორმაში მოაქცევს, ახლებურად იაზრებს და ახალი პრობლემატიკით მსჭვალავს, რითაც ნამუშევრის აქტუალობას აღწევს. მხოლოდ ამის შემდეგ იქცევა ციტატის მომყვანი სრულუფლებიან, შეიძლება ითქვას, ერთპიროვნულ ავტორად. ანუ ციტაცია არის (უნდა იყოს) არა გაუაზრებელი, მექანიკური მიბაძვა, სხვათა ნამოღვაწარის მისაკუთრება, არამედ რთული და წინააღმდეგობებით სავსე პროცესი, რომლის მიღმაც თანამედროვე მხატვრის „სტრატეგია“ იმალება. სტრატეგია თავის თავში აერთიანებს შემოქმედის ინდივიდუალობას, მისგან მომდინარე არჩევანს და მხატვრულ გადაწყვეტას, რომელშიც იხსნება პერიფრაზირების საბოლოო მიზანი.
„ციტაცია” თანამედროვე ხელოვნებაში არ არის ჩვენი დროის კუთვნილება. ხელოვნების ისტორიაში ამის არაერთი მაგალითია ცნობილი. წინარე ეპოქის მხატვრული ნაწარმოების თავისუფალი ავტორისეული სტილიზაცია არც რენესანსისთვის ყოფილა უცხო. უფრო შორს თუ წავალთ ვნახავთ, რომ ძველის გამეორება კაცობრიობისთვის საკმაოდ ორგანული მოვლენაა. ამ პრინციპს ეფუძნებოდა ძველი აღმოსავლეთის ხელოვნება. წარსულზე ორიენტირებული ეგვიპტე (თუნდაც ინდოეთი, ჩინეთი, იაპონია) ამის კარგი მაგალითია. ძველი ეგვიპტელი ოსტატი ღვთაების ან ფარაონის გამოსახვისას დაკანონებული სქემით ხელმძღვანელობს. ძერწვისას ხშირად იყენებდა საგანგებო ნიმუშსაც, მაგრამ ეს სრულებით არ უშლიდა ხელს სავსებით ახალი და ყველასაგან განსხვავებული ნიმუშის შექმნას, რადგან მთავარი აქ შინაგანი სულიერი სიმაღლის ახალ ფორმაში გადატანაა. ეს უკანასკნელი კი განუწყვეტლივ განიცდის ტრანსფორმაციას. ამიტომ ძველი ხელოვნება არასოდეს დგას ერთ ადგილას. გადმოღება-გამეორების მიუხედავად, იგი სწორედ ფორმის სიმდიდრით და შინაგანი მთლიანობით გამოირჩევა. ამის მიზეზია რელიგიაზე დაფუძნებული ერთიანი მსოფლმხედველობითი სისტემა. იგი მხატვრული აზროვნების მდგრადობას განაპირობებს და იძლევა ძირითად ორიენტირებს.
ამ მხრივ კიდევ უფრო მეტის თქმა შეიძლება შუასაუკუნეების ხელოვნებაზე, რომელიც მთლიანად ქრისტიანულ მსოფლგანცდას ეყრდნობა. იგი განსაზღვრავს იმ დროის ესთეტიკურ ნორმებსა თუ მხატვრულ მოთხოვნებს. ქრისტიანული დოგმატიკა შუასაუკუნეების ოსტატს თეოლოგიაზე დაფუძნებულ, მკაცრად ჩამოყალიბებულ იკონოგრაფიას სთავაზობს. იქმნება ერთგვარი ნიმუში მხატვრისათვის. მას პირუთვნელად მისდევს ყველა ოსტატი, და მიუხედავად ამისა, ეს არ არის კოპირება ან ციტირება თანამედროვე გაგებით, ეს უფრო კანონიკურობისა და შემოქმედებითი თავისუფლების პარადოქსული ნაზავია, მის ფარგლებში კი შედევრთა სიმრავლე.
სულ სხვაა რენესანსის ეპოქა, სადაც წინა პლანზე გამოდის მხატვარი საკუთარი ინდივიდუალური მანერითა და ეპოქის საერთო იდეალით. ალბათ, არ შევცდებით თუ ვიტყვით, რომ დღევანდელი გაგებით ციტატა სწორედ რენესანსის ხანაში ჩაისახა (თუმც, ჩვენი სინამდვილისაგან განსხვავებით, მას ნაკლებ დემონსტრატიული ხასიათი ჰქონდა). შეიძლება რამდენიმე მაგალითის მოხმობა: ისტორიულად ცნობილია, რომ ბოტიჩელიმ თავის ერთ-ერთ ნამუშევარში – „ცილისწამება” ზუსტად გაიმეორა მისგან ოცი საუკუნით დაშორებული, ლეგენდარული ბერძენი მხატვრის – აპელესის ქმნილება. ალეგორიული ხასიათის ეს კომპოზიცია მან თემისა და იდეის შეუცვლელად გადმოიტანა, მაგრამ საკუთარ მხატვრულ ფორმაში მოაქცია და თავის პიროვნულ განცდებს მოარგო. ტიციანი თავის ცნობილ ფერწერულ ტილოში `ვენერა” ჯორჯონეს „მძინარე ვენერას” პერიფრაზირებას ახდენს; იგივე სიუჟეტი, იგივე პირველი ვიზუალური ეფექტი (ზედაპირული გარეგნული მსგავსება), მაგრამ სულ სხვა ნამუშევარი, ახალი შედევრი! მოგვიანებით, რემბრანტი „დანაიაში” ამავე თემის საკუთარ ინტერპრეტაციას იძლევა, რომელსაც უკვე სხვა სიუჟეტურ ქარგაშიც კი სვამს. გადის დრო და თავად ეს დიდი შემოქმედნი იქცევიან სხვათა შთაგონების წყაროდ.
XIX საუკუნის მიწურულს იქმნება მანეს „ოლიმპია” – ციტატა ციტატიდან. მასში არის ტიციანიც, ჯორჯონეც, რემბრანტიც, გოიაც კი, მაგრამ ყველაზე მეტი თავად მანეა. მოგვიანებით, ციტატებს ხშირად იყენებს გოგენიც. იგი მიმართავს ბოტიჩელის, დელაკრუას, მილეს, დეგას, მანეს, დომიეს, რემბრანტს, მაგრამ ყველგან გოგენად რჩება.
XIX საუკუნის მიწურულს შეიცვალა მიმართება წარსულთან და ციტატამაც ახალი თვისებები შეიძინა. განსხვავებით რენესანსისაგან, (სადაც პერიფრაზირება ერთდროულად გულისხმობს უკვე არსებული ქმნილების ახალი, ავტორისეული მანერით შესრულებასაც და თემის ახლებურ ინტერპრეტაციასაც,) XIX საუკუნეში ამას ერთვის მხატვრის პოზიციის გამოკვეთა – ახალ ციტირებულ ნამუშევარში ჩანს ავტორის დამოკიდებულება ორიგინალთან, მისეული შეფასებაც კი.
მაგრამ მოდის XX საუკუნე და ციტაცია უფრო მწვავე ხასიათს იღებს. ციტატის მომყვანი თანამედროვე არტისტის საუკეთესო ნიმუშად მარსელ დიუშანი გამოდგება. იგი მსოფლიო შედევრის – ლეონარდოს „მონა ლიზას” რეპროდუქციას ულვაშებს ახატავს, კარიკატურად აქცევს მას და თავისი ამ ნამუშევრით თავდაყირა აყენებს და თითქოს დასცინის მანამდე არსებულ ყველანაირ კრიტერიუმს. პიკასო, რომელიც ველასკესის ციტირებას ახდენს, კუბისტურ კომპოზიციებს ქმნის „მენინების” სახელწოდებით. თავისი არსით დესტრუქციული იდეის მატარებელთ, არაფერი აქვთ საერთო XVII საუკუნის კლასიკურ, გაწონასწორებულ, კოლორისტული ვირტუოზულობით შესრულებულ ფერწერულ ტილოსთან. პიკასო ამას საგანგებოდ უსვამს ხაზს. წარსულის იდეალი დაიმსხვრა, მისი ხიბლი დღეს აღარ მოქმედებს. XX საუკუნის შვილი რწმენანაკლული, მატერიაში ჩაფლული და დეზორიენტირებულია. ერთადერთ ფასეულობად დროით გამოცდილი ხელოვნება მიიჩნევა, ამიტომაც დაკარგული იდეალის ძებნაში მხატვარი მას მიმართავს და ციტატის ფორმით იყენებს. მაგრამ აღტაცებისა და მასთან ზიარების სურვილის ნაცვლად აგრესია იჩენს თავს. არტისტი იწყებს ფორმულებამდე დაყვანილი, განყენებულ ცნებებად ქცეული იდეებით მანიპულირებას და ამაში პოულობს გამოსავალს. ალბათ, ამას გულისხმობდა ემანუილ კანტი, როცა ამბობდა, რომ „მხატვარი... ჟონგლიორობს და თამაშობს იდეებით”. თანამედროვე შემოქმედი მართლაც ძალიან ჰგავს ჟონგლიორს, რომელშიც მოჩვენებით უდარდელობასა და კომიზმზე გაცილებით მეტი ტრაგიზმია. იგი თითქოს ჰაერში გაბმულ თოკზე მიაბიჯებს და როგორც ბურთებით, ისე თამაშობს გაცრეცილ იდეებად ქცეული წარსული იდეალებით, რათა წონასწორობა შეინარჩუნოს...
ხოლო მათ, ვისთვისაც „ციტაცია” ხელოვნებაში იოლი გზის ძებნას და შემოქმედებით უუნარობას ნიშნავს კირჰნერის ნათქვამს შევახსენებთ: „ხელოვნება არის დაუსრულებელი გარდასახვა.” ჩვენც ვისარგებლოთ საერთო მსოფლიო მონაპოვარით, სანამ წარსული ჯერ კიდევ გვაძლევს ამის საშუალებასა და უფლებას.
P.შ. ალბათ შეამჩნიეთ, თავად მეც ამ „ნააზრევს” ციტატით ვიწყებ და ციტატითვე ვამთავრებ.
