ზვინები, ზვინები, ზვინებიიიიი

ბავშვობიდან რაღაც მემართება თივის ზვინებზე!.. ძალიან მიყვარს! (მაგრამ ეს ჩემი ფოტოები არაა, დინოს გადაღებულია)

ეს სტატია XX საუკუნის დასაწყისში (1917-21 წლებში) თბილისში მიმდინარე კულტურულ ცხოვრებას შეეხება. ცოტა გრძელი და მოსაწყენი გამოვიდა, დიდად არ გირჩევთ წაკითხვას-) უბრალოდ თუ ვინმეს ჰგონია, რომ საქართველო ყოველთვის ასეთი პროვინცია იყო, დააინტერესებს რა ხდებოდა იმ ხანად ტფილისში. ვინ იცის როგორი იქნებოდა დღეს ქვეყანა, სადაც ჩვენ ვცხოვრობთ ანუ "ჩვენი ქვეყანა", რომ არა 1921 წლის მოვლენები... და კიდევ, მინდოდა წარმომედგინია როგორები იყვნენ იმ დროის ქართველი შემოქმედნი, თუმცა ჩემს წარმოდგენებს სულაც არა აქვს პრეტენზია ობიექტურობაზე

ტფილისი – “პატარა ათენი” თუ “ახალი პარიზი”?

1910-20-იანი წლები ქართულ ხელოვნებაში ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პერიოდია. ასე “ფხიზელი” კულტურული ცხოვრება, უპირველესად, იმ ხანად ჩვენს ქვეყანაში არსებული პოლიტიკური ვითარებით - ქვეყნის ხანმოკლე დამოუკიდებლობითა და ევროპასთან აქტიური კონტაქტით უნდა აიხსნას. თბილისი თაფლზე მოსული ფუტკარივით იზიდავდა რუს მწერლებს, პოეტებს, მხატვრებს, მუსიკოსებსა და მსახიობებს... აქ დამხვდურ ქართველ შემოქმედებთან ერთად, ისინი თბილისური კულტურული ცხოვრების მთავარ გმირებად იქცნენ. ლუიჯი მაგაროტოს შენიშვნით, ”ეს წლები რუსული, და რაღა თქმა უნდა, ქართული ავანგარდისათვის ყველაზე ნაყოფიერ წლებად შეიძლება ჩაითვალოს”. ნიშანდობლივია, რომ რუსი მხატვრებისა და პოეტების მოღვაწეობა ამ დროის საქართველოში მნიშვნელოვანი ფურცელია არა მარტო ქართული, არამედ თავად ამ პერიოდის რუსული ხელოვნების ისტორიაშიც. ლადო გუდიაშვილის თქმით, “ბევრმა რუსმა პოეტმა სწორედ თბილისში მიიღო პირველი ნათლობა. მათ ყველას მაგნიტივით იზიდავდა აქაურობა. იქმნებოდა შთაბეჭდილება, თითქოს ყველა ახალი, ამაღელვებელი იდეა ამ ქალაქში იშვებოდა”. ამას კარგად გრძნობდნენ თბილისს ჩამოსული თავად რუსი სტუმრებიც, აკი წერს კიდეც ბორის პასტერნაკი: ”ეს ქალაქი (თბილისი) იმასთან ერთად, ვინც მანდ ვნახე, იმასთან ერთად, რისთვისაც მანდედან ვბრუნდები და რაც მანდ მომქონდა, ჩემთვის იგივე იქნება, რაც იყო შოპენი, სკრიაბინი, მარბურგი, ვენეცია და რილკე, - ერთი თავი ”მფარველობის სიგელისა”, მთელი ცხოვრების მანძილზე რომ მომდევს, [...] უმოკლეს დროში რომ უნდა დავასრულო, რადგან მწერალი ვარ და ყველაფერი საქმედ უნდა ვაქციო, უნდა გამოვხატო.” უფრო ადრე, 1919 წელს გრიგოლ რობაქიძე წერდა: “ტფილისი ცხოვრობს მსოფლიოს ესთეტიკური აღქმით. ასეთი იყო ის წარსულში, ასეთია ის ახლაც. შეიძლება ბევრი სახელი ჩამოვთვალოთ [...] ყველა მათგანს ხელოვნება აერთიანებს. სხვადასხვა ერისა და კულტურის ადამიანები - ძმები ხელოვნებაში... ჩვენ გვჯერა ამ ახალი ინტერნაციონალობისა; აქ, ტფილისში უნდა ჩაიდოს საძირკველი მისი ნაგებობისა”.

1917-21 წლები (20-იანი წწ. მიწურულამდე) მართლაც გამორჩეულად დატვირთული ხანაა XX საუკუნის ქართული ხელოვნების ისტორიისათვის. ქართული ხელოვნების მექა - თბილისი ამ დროს ბოჰემის მათრობელა კვამლში გახვეულა, თითქოს. შემოქმედებითი ცხოვრება აქ განუწყვეტლივ დუღს, როგორც ლ. გუდიაშვილი მოხდენილად იტყვის მოგვიანებით, თბილისში ”იყო ერთი აურზაური, სიწყნარე კი არასოდეს”. ამის თვალნათლივ დასანახად, იმდროინდელი კულტურული ღონისძიებების მშრალი ჩამონათვალიც კი საკმარისია.

განსაკუთრებული გამოცოცხლება ეტყობა თეატრის სფეროს. 1917 წლიდან თბილისში იწყებენ ახალი თეატრებისა და სტუდიების გახსნას. ამავე წლის სექტემბერში მუშაობას იწყებს მინიატურის თეატრი; 1919 წელს იხსნება სასცენო ხელოვნების სტუდია. ფართო მაყურებლისათვის განკუთვნილი თეატრების პარალელურად, 1919 წელს ხელოვნების მოყვარულთა ვიწრო წრისთვის კეთდება ინტიმური კაბარე - “ფარშევანგის კუდი”, (ინტერიერის კედლები კ. ზდანევიჩმა და ზ. ვალიშევსკიმ მოხატა) სადაც საგანგებო თეატრალური დადგმების, კონცერტებისა და შეხვედრების გარდა ეწყობა ე.წ. დისპუტებიც. იმავე წელს იხსნება თეატრ-სტუდია “არგონავტთა ნავი” (მოხატეს სერგეი სუდეიკინმა და საველი სორინმა). 1920 წელს “ცისფერყანწელთა” (პ. იაშვილი, ტ. ტაბიძე, ვალ. გაფრინდაშვილი, ი. გრიშაშვილი, ნ. მიწიშვილი, გ. რობაქიძე) თაოსნობითა და ხელშეწყობით იხსნება კაფე “ქიმერიონი”, რომელიც ნამდვილ ნავთსაყუდელად იქცა ქართველი პოეტებისათვის (და არა მარტო მათთვის). აქ იკრიბებოდნენ როგორც ქართველი, ისე რუსი პოეტები, მხატვრები, მუსიკოსები, მსახიობები. იმავე წელს მხატვრები: ლ. გუდიაშვილი, ს. სუდეიკინი, ი. შარლემანი, ე. ლანსერე, ე. კოჩერიანი და სხვები ერთიანდებიან ჯგუფად “მცირე წრე”. ისინი აქტიურად აწყობენ გამოფენებს. ტფილისის კულტურული ცხოვრების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო იური დეგენის თაოსნობითა და ხელშეწყობით კიდევ ერთი არტისტული კაფეს - “ფანტასტიკური სამიკიტნოს” გახსნა. თავდაპირველად ის “პოეტთა სტუდიად” იწოდებოდა. ეს იყო მომცრო ოთახი, ფანტასმაგორიული კომპოზიციებით კედლებზე. (კედლის მოხატვაში რუს მხატვრებთან ერთად მონაწილეობდნენ ლ. გუდიაშვილი და ი. ნიკოლაძე). აქ ყოველ საღამოს ეწყობოდა საინტერესო შეხვედრები, პოეზიის საღამოები, იკითხებოდა ლექციები. არსებობდა ლიტერატურული სალონებიც.

აღმავლობას განიცდის საგამომცემლო საქმიანობაც. აქტიურად გამოდის პოეტური კრებულები, ლიტერატურულ-მხატვრული ჟურნალ-გაზეთები. ამგვარი პერიოდული გამოცემები იყო: ჟურნალები “არს” (“არსი”, გამოსცემდა “პოეტების ამქარი”, სამწუხაროდ, მხოლოდ ოთხი ნომერი გამოვიდა), “ფენიქსი” (გამოსცა იური დეგენმა; მანვე დაარსა ამავე სახელწოდების გამომცემლობა), “კურანტები” (ბორის კორნეევის რედაქტორობით), “ორიონი” (რედაქტორი: მწერალი სერგეი რაფალოვიჩი), “ნემსი”, “H2SO4“; ალმანახები “ფანტასტიკური სამიკიტნო” (1918 წ.) და “სოფიო მელნიკოვას ფანტასტიკური სამიკიტნო” (1919 წ.); გაზეთები: “ხელოვნება” (უძღვებოდნენე ბორის კორნეევი, ვასილ კატანიანი), “არლეკინი”, “41°“ (მხოლოდ ერთი ნომერი გამოვიდა 1919 წლის 14 ივლისს), “ახალი დღე”, და სხვ. ამ მხრივ, დიდი როლი ითამაშეს რუსმა ფუტურისტებმა. განსაკუთრებული აქტიურობით სწორედ მათი მოღვაწეობა გამოირჩევა. 1919 წელს “კომპანია 41°”-მა გამოსცა 50-ზე მეტი წიგნი. მათ საქმიანობაზე მოგვიანებით, 1923 წელს ი. ტერენტიევი წერდა: “სამი წლის განმავლობაში (“ფანტასტიკურ სამიკიტნოში”) წაკითხულ იქნა დაახლ. 200 მოხსენება. 1919 წელს დავბეჭდეთ ყველაფერი, რაც ამ სამი წლის მანძილზე შევქმენით. წიგნები (თითოეული 250 ეკზემპლიარი) ისე დაიტაცეს, რომ ახლა ისინი თავად ავტორებსაც კი არა აქვთ.”

1917 წლიდან იწყება ფუტურისტთა (არსდება “ფუტურისტების სინდიკატი” - ი. ზდანევიჩი, კ. ზდანევიჩი, ნ. ჩერნიავსკი, ლ. გუდიაშვილი, ყარა-დერვიში, ა. კრუჩონიხი, ს. ვალიშევსკი) სახალხო გამოსვლების სერია, რომელიც, ხშირად, სკანდალებითა და ხმაურიანი ინციდენტებით მთავრდება. პირველ ასეთ დიდ საღამოში (1917 წ. 20 ნოემბერი), რომელიც ა. კრუჩონიხისა და ი. დეგენის თაოსნობით მოეწყო, აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ ქართველი პოეტები და მხატვრებიც, პირველ რიგში კი ლ. გუდიაშვილი. 1917 წელს იხსნება კ. ზდანევიჩის მემარცხენე მიმდინარეობის ნამუშევართა დიდი გამოფენა (128 სურათი, კატალოგის წინასიტყვაობა – ა. კრუჩონიხის და ი. ზდანევიჩისა). 1918 წელს ლ. გუდიაშვილი კ. ზდანევიჩთან ერთად აწყობს “ფუტურისტთა სინდიკატის” მეორე საღამოს; 1922 წლიდან კი უკვე ყალიბდება უშუალოდ ქართველ ფუტურისტთა გაერთიანება (არაქართველად არ შეიძლება ჩაითვალოს კ. ზდანევიჩი, რომელიც მუდამ საკუთარ ქართველობას უსვამდა ხაზსს). 1924 წელს ისინი გამოსცემენ ჟურნალს “H2SO4“.

ეგზომ დამუხტულმა, მნიშვნელოვანი კულტურული მოვლენებით დატვირთულმა შემოქმედებითმა გარემომ უბიძგა გრიგოლ რობაქიძეს “ფანტასტიკური ქალაქი” ეწოდებინა ტფილისისათვის. ასეთი ეპითეტით დაჯილდოებული თბილისი თავდავიწყებით დაეწაფა ბოჰემას. ცხოვრების ამგვარი წესი აქტიურ შემოქმედებით მუშაობასთან და აზროვნების თავისუფლებასთან იგივდებოდა, ამიტომ ქართველი პოეტები და ლიტერატორები ხშირად მის აპოლოგეტებად გვევლინებიან. ასე, მაგალითად, ვალერიან გაფრინდაშვილი წერდა: “ბოგემა უცხადებს ომს კონსერვატიულ ფორმებს როგორც ცხოვრებაში, ისე ხელოვნებაში და მისი ფსიხოლოგია ანარქიულია. ბოგემას არა აქვს თავისი კერა, თავისი ოჯახი, ის უსახლკაროა, ხშირად ქუჩაში, ხიდების ქვევით, ყავახანაში და ნაობახში ითევს ღამეს. ბოგემა უარყოფაა ოჯახური და მშვიდი რეჟიმის, იგი მტერია ნორმის და უფრო სკანდალს ეწაფება”. ტფილისურმა სამხატვრო საზოგადოებამ სახლებიდან და სახელოსნოებიდან ქუჩებსა და კაფეებში გადაინაცვლა. საქართველოს დედაქალაქს ამიერიდან პარიზზე აქვს სწორება. მისი ხმაურიანი, ხალხმრავალი “ავენიუები” და მოედნები უფრო ხიბლავს ქართველ არტისტებს, ვიდრე ჭრელა-ჭრულა “მაიდნები”. ქართველთა პარიზით გატაცებას საგანგებოდ აღნიშნავს ერთ-ერთი რუსი ხელოვნების ისტორიკოსი და კოლექციონერი ალ. პარნისი: “ადგილობრივი კულტურის მოღვაწენი მათთვის ჩვეული პათოსითა და ჰიპერბოლიზმით ცდილობდნენ გადაექციათ ტფილისი არა “პატარა ათენად”, არამედ “ახალ პარიზად”. თავად ვალ. გაფრინდაშვილიც ხომ აღფრთოვანებული ამბობს: “დღეს ბოგემის სამშობლოდ და სატახტო ქალაქად უნდა ჩაითვალოს პარიზი. [...] პარიზი ახელებს ფანტაზიას თავისი ძვირფასობით და გარყვნილობით, თავისი ქუჩებით და ბრბოთი, თავისი ტრამვაებით, ავტომობილებით, ეტლებით, აეროპლანებით, ხმაურობით. იქ ჩნდება ყველაზე საოცარი ქიმერები. პარიზი არის ჭეშმარიტი ქიმერიონი” ალბათ, ამიტომაც უწოდეს ქართველმა პოეტებმა არტისტულ კაფეს “ქიმერიონი” და მისი კედლები, ერთი მხრივ, ევროპული ხასიათის კომპოზიციებით, მეორე მხრივ კი თბილისური კოლორიტის ამსახველი სცენებით მოხატეს. შემთხვევითი არც ის უნდა იყოს, რომ ეს უკანასკნელნი, ძირითადად, რუს მხატვარს - ს. სუდეიკინს ეკუთვნის და არა ქართველ ფერმწერებს. ქართული კულტურის ქომაგნი არაფერს იშურებენ, რათა საბოლოოდ ეთქმოდეთ: “ტფილისის სული ამართლებს ახალ თქმას “მოშხამულ ყვავილებზე”, კაფეებზე, კოლომბინებზე... ტფილისი ყოვლის შემძლე; ძველი, მზიანი, ამტანი და გამტანი...” ქართველ შემოქმედთა რწმენით, ამ ხმაურიანი, მომაჯადოვებელი, პარიზს მიმგვანებული, ტფილისური ბოჰემური ანტურაჟის უკან საქმიანი შემოქმედებითი ატმოსფერო სუფევდა. “ერთი შეხედვით, ყოველივე ამას, თითქოს მხოლოდ გართობის ხასიათი ჰქონდა, მაგრამ ეს მხოლოდ ერთი შეხედვით, _ მოგვიანებით იხსენებს ლ. გუდიაშვილი და იქვე საგანგებოდ დასძენს, _ “ქიმერიონის” შეხვედრებმა და საღამოებმა უდიდესი როლი შეასრულეს იმდროინდელი მხატვრული ინტელიგენციის ეროვნული სახის ჩამოყალიბებისა და მისი ეროვნული პოზიციის განმტკიცების საქმეში.”

მაგრამ აი, რას წერს მოცემულ კულტურულ ეპოქაზე ფხიზელი, მიუკერძოებელი თვალით, საკმაოდ კრიტიკულად მაყურებელი რენე შმერლინგი: “ამ დროს განეკუთვნება ცალკეული მემარცხენე დაჯგუფებების მოღვაწეობა ლიტერატურასა და სახვითი ხელოვნების სფეროში. [...] დისპუტების მოწყობა და ახალი ხელოვნების ლიდერების გამოსვლები, [...] მყვირალა რეკლამა და გამომწვევი თვითრეკლამა, გულწრფელი ამბოხი და მას ამოფარებული სიყალბე, ყოველგვარი ნორმებისა და ტრადიციისაგან გათავისუფლებით შობილი აღტაცება და სპეკულაცია უფლებით არაფერი იცოდე და არაფერი შეგეძლოს, თანაარსებობს ამ დროის საქართველოს, ისევე, როგორც რუსეთისა და ევროპის ხელოვნებაში”. ამ, ერთი შეხედვით, ხაზგასმით უხეში შეფასების მიღმა მოვლენის ღრმა წვდომა იგრძნობა. მკვლევარი არ “ბრმავდება” ტფილისური ცხოვრების გარეგნული, მომაჯადოებელი იერით და ეიფორიით შეპყრობილი არ კარგავს ობიექტურობას. იგი თითოეულ ფრაზას სათითაოდ წონის კეთილგონიერების სასწორზე, საგანგებოდ ფაქიზად შერჩეული ფორმულირებების “წმინდა საცერში” გაატარებს თითქოს და, საბოლოოდ, ტოვებს მხოლოდ მკაფიოდ გამოჭედილ სათქმელს, რომელსაც ერთადერთ განსაზღვრებად ობიექტურობაღა ეთქმის. ზემოთ განხილული ეპოქისთვის დამახასიათებელი უარყოფითი (ან უბრალოდ, არასიღრმისეული) მოვლენების წინა პლანზე წამოწევით და მათზე მსჯელობისას, ეპოქის საქებარი მხარეების მათთან შეჯერება-შეპირისპირებით, რ. შმერლინგი ამ უკანასკნელთ ბეწვის ხიდზე გამოატარებს თითქოს. ამის სანაცვლოდ კი განსაკუთრებულ მნიშვნელობასა და უტყუარობას სძენს მათ - მის მიერ გამომეტებულ იმ ორიოდე დადებით განცხადებას, რომელიც, ალბათ, ქათინაურებად უნდა იქნეს გაგებული. ესენია: “გულწრფელი ამბოხი” და “ყოველგვარი ნორმებისა და ტრადიციისაგან გათავისუფლებით შობილი აღტაცება”. თუ რენე შმერლინგის მიერ შემოთავაზებულ, XX საუკუნის დასაწყისის ქართული ხელოვნებისა და მხატვრული ცხოვრების ხსენებულ მახასიათებლებს, დავუმატებთ კიდევ ერთს - გარეგნულად ეფექტური ყოველდღიურობის მიღმა არსებულ შიდა, არანაკლებ აქტიური შემოქმედებითი ძიების პროცესს, ეპოქის უფრო სრულ სურათს მივიღებთ. რაც უფლებას მოგვცემს ვთქვათ: 1910-20-იანი წლები ქართული ხელოვნების განვითარების მნიშვნელოვანი საფეხურია არა მარტო იმიტომ, რომ თბილისი ბუნებრივად იქცა სხვადასხვა ერების კულტურათა გადაკვეთის “მაგისტრალად” და საზღვრებს მიღმა არსებული ევროპის ხელოვნებას ეზიარა, არამედ იმადაც, რომ ამ დროს ქართულ წიაღში ხელახალი ენერგიით ხდება ახალი ძალების მოკრება. ესაა ეპოქა, როდესაც ყველაფერს თავისი თეორიული, რაციონალური ბაზისი ექმნება. ეს არის, ალბათ, ერთ-ერთი ყველაზე “ცნობიერი” პერიოდი საქართველოს კულტურის ისტორიაში. იწყება მსჯელობა, განსჯა და ანალიზი კრიზისიდან თავის დაღწევის გზების მისაკვლევად. იღვიძებს ეროვნული თვითშეგნება, გააზრებულად იწყება ეროვნული ფორმების ძიება და ეს ყველაფერი აღმოსავლურ-დასავლური კულტურული მონაპოვარის ქართულთან შეჯერების გზით. არის მცდელობა შეიქმნას ახალი, “თანამედროვე” ეროვნული ფორმა, რომელიც იქნება სიღრმისეულად ქართული, მხოლოდ ჭეშმარიტად ქართულის დამტევი თავის თავში, მაგრამ ახლებურად გამართული, რათა ორგანულად ჩაეწეროს მსოფლიო კონტექსტში. ასეთ ძიებათა ასპარეზად კი, პირველ რიგში, ხელოვნების სფერო ქცეულა. ტყუილად არ ამბობს გერონტი ქიქოძე: “ეროვნული სულის დამოკიდებულება და რეალობა თითქმის არსად არ იხატება ისე აშკარად და თვალსაჩინოდ, როგორც ესთეტიკურ სფეროში, არსად არ ქმნის თვითეული ეროვნება ისე დამოუკიდებლად თავისი საკუთარი არსების სიღრმიდან, როგორც აქ, მიუხედავად იმისა, რომ ესთეტიკური ნიჭი და მშვენიერებისადმი ლტოლვა ისეთივე საყოველთაო საკაცობრიო ფსიქიურ მომენტს წარმოადგენს, როგორც ლტოლვა ჭეშმარიტებისა ან უმაღლესი სიკეთისადმი”. და მართლაც, საქართველოს ისტორიის განვითარების ამ ეტაპზე ეროვნული თვითშეგნების დაბრუნება და სიკეთისაკენ ლტოლვა თითქმის ერთიდაიგივეა; ეროვნულობის ანუ ქართველი კაცის მიერ საკუთარ ძირებთან შინაგანი, ორგანული მთლიანობის აღდგენა მამისეულ წიაღში დაბრუნების ტოლფასია იმ ხანად ჩვენთვის, რადგან ეს ერის სულიერ გადარჩენას ნიშნავს სწორედ.

და ეს კარგად ესმოდათ ქართველ შემოქმედთ. ამიტომაც ზემოთმოყვანილი ფაქტები: კულტურული მოვლენებით მჩქეფარე ყოველდღიურობა, იმდროინდელ ევროპულ მიმდინარეობებსა თუ ტენდენციებს თავმომწონე არტისტიზმით აყოლილ, ახალგაზრდა, ნიჭიერ ხელოვანთა ექსტრავაგანტულობა, ქვეყნის საზღვრების დროებითი გახსნით საქართველოში შემოჭრილი, ქარბუქად დატრიალებული მოდერნისტული სიო, მხოლოდ გარეგნული ეფექტებია, მთავარი, ალბათ, მაინც მათ უკან უნდა დავინახოთ, კერძოდ კი ქართველ შემოქმედთა მიერ საკუთარ მოწოდებისა და მასში ნაგულისხმევი მისიის სრულად გაშინაგანებულ გრძნობაში და პირადი ინტერესების ქვეყნის შემდეგ დაყენებაში. საყვარელი საქმით დაკავებულ ხელოვანთაგან (იქნებოდა ეს მხატვარი, მწერალი, პოეტი, მუსიკოსი, მსახიობი თუ სხვა) არავინ ფიქრობდა მხოლოდ საკუთარ პროფესიულ წარმატებაზე, შორსვერმავალი პატივმოყვარეობისათვის დამღუპველი ხარკის მიგებაზე; ამ გულწრფელი ადამიანებისათვის არ არსებობდა “ჩემი” და “სხვისი”, პირველ რიგში იყო ყოველთვის “ჩვენი ქვეყნის”, არ ფიქრობდნენ მხოლოდ საკუთარ დიდებაზე, სამშობლოს დიდება უფრო ეოცნებებოდათ... მათი “მხატვრული პატივმოყვარეობის მთავარ საზრუნავს” (გ. ქიქოძე) საერთო ქართული კულტურა წარმოადგენდა; საკუთარი თავი კი ერთიანი ორგანიზმის განუყოფელ ერთ-ერთ (მაგრამ არა მთავარ!) რგოლად მიაჩნდათ, რომლის მაქსიმალური ძალისხმევის გარეშეც თითქოს მთელი ორგანიზმი შეწყვეტდა არსებობას. ეს ღრმად ჰქონდათ გააზრებულ-გათავისებული ქართველ ხელოვანთ. ამადაც გაიჭირვა, მრავალი დაბრკოლება გადალახა და საკუთარი ხარჯებით გამოსცა თეორიული ნაშრომი თავადაც უქონელმა, პარიზში მყოფმა დავით კაკაბაძემ, რადგან მიაჩნდა, რომ ამით უცხოეთში მყოფი რითიმე წაადგებოდა საკუთარ ქვეყანას, რომელიც მისივე რწმენით, “გაორკეცებულ კულტურულ შრომას მოითხოვდა” (დ. კაკაბაძე). ქვეყნის საერთო კულტურასთან, მის ისტორიულ ბედთან თანაზიარობის, მისი წარმართვის თუ არა, როგორც მოვლენად შედგომაში მონაწილეობის ქართველ ხელოვანთა ამ საოცარ განცდას მისთვის ჩვეული სიფაქიზით ახასიათებს დიმიტრი თუმანიშვილი. ქართულ მოდერნიზმზე მსჯელობისას იგი ამბობს: “მხატვრული მიგნებებიც, დიდებული ნააზრისა თუ საქმეთა გვარად, თითქოსდა საბუთი იყო, “ისტორიის სამსჯავროზე” ქართველი ერის ამქვეყნად ყოფნის აუცილებლობისა და გამართლებულობის დასამტკიცებლად წარდგენილი. ასეთი მოაზრებისას ფერმწერი იქნება, პოეტი თუ მუსიკოსი, ცხოვრების კიდეზე კი არა, მის შუაგულშია მოქცეული. ამის კვალად, ისინიც თავს ქვეყნის შენების მონაწილეებად აღიქვამდნენ.” ალბათ, აქედან იღებს სათავეს იმ დროის ქართველ ხელოვანთათვის დამახასიათებელი პასუხისმგებლობის გრძნობა საკუთარ შემოქმედებაზე, მისგან მიღებული “მონაგები” ხომ ერის სულიერი მონაპოვრის საერთო ყულაბაში ირიცხებოდა, სადაც ბეთანიის მომხატველისა თუ მცხეთის ჯვრის უსახელო გენიოსების შემოქმედების გვერდით უნდა დაედო ბინა. ამასთან, საყურადღებოა, რომ პასუხისმგებლობის გრძნობა საკუთარ ნამოქმედარზე სრულებით არ არის დამახასიათებელი მსოფლიოს მოდერნისტი ავტორებისათვის. აქ იჩენს თავს ის მნიშვნელოვანი განსხვავება, რომელიც ქართულსა და დასავლურ მოდერნიზმს შორისაა. XX საუკუნის დასაწყისი სწორედ ის ხანაა, როცა პასუხისმგებლობა ნათქვამსა თუ ნამოქმედარზე ზედმეტ ტვირთად ითვლება. ახალი დროების მსოფლმხედველობის თანახმად, ხელოვანი, რომელიც არც მაღალი იდეებითაა შთაგონებული და აღარც ესთეტიური კანონებით ქმნის, თითქმის რომ ვალდებულია, მოიხსნას ყოველგვარი პასუხისმგებლობა. მაგრამ, ცხადია, ამას ნაკლებად გაიგებს იმ ქვეყნის შვილი, რომლის წარმოამდგენელს 1935 წელსაც კი შეეძლო ეთქვა: “ხელოვნება არაა მარტოოდენ ესთეტიური კატეგორია, ის დიდი ეთიკური კატეგორიაცაა”-ო. ალბათ, გარკვეულწილად, ქართველის ხელოვნებისა თუ საერთოდ ცხოვრებისადმი ამგვარმა დამოკიდებულებამაც ათქმევინა ჩვენი ქვეყნით მოხიბლულ ბორის პასტერნაკს: საქართველო “არ არის მარტო სამხრეთი და კავკასია, ანუ მარად უსასრულო და ამაფორიაქებელი სილამაზე; [...] ეგ უფრო დიდი რამეა, თანაც ისეთი რამ, რაც ახლა იშვიათობად არის ქცეული მთელ ქვეყანაზე, რადგან (რომ არაფერი ვთქვათ მის ზღაპრულ თავისთავადობაზე) უფრო ზოგადი თვალსაზრისითაც კი ისეთი ქვეყანაა, რომელსაც, ჩვენდა განსაცვიფრებლად, არასოდეს შეუწყვატია არსებობა, ახლაც მყარად დგას მიწაზე და აბსტრაქციის სფეროს არ შერთვია. ეს არის ქვეყანა მარადიული ფერებისა და ყოველდღიური სინამდვილისა”. როგორც ჩანს, თავისი დროის ამ დიდმა, თითქმის ველური გეშის მქონე რუსმა პოეტმა, (ჩემი აზრით კი, პირველ რიგში, პროზაიკოსმა), იგრძნო ჩვენი ქვეყნის ერთ-ერთი “კეთილი თავისებურება”, უკვე იმდროისთვის უცნაურობად აღქმული. საქართველოში შემორჩენილი იყო ის, რაც დიდი ხნის წინ დაკარგეს ევროპასა თუ რუსეთში, კერძოდ, ღვთითქმნილი კოსმიური კანონის ღერძული პრინციპის გაშინაგანება-გათავისება, რაც შინაგან სიმყარეს იძლევა და ღვთის ხატად ყოფნის სურვილი და პასუხისმგებლობა, რომელიც არ შეიძლება აბსტრაქციად იქცეს როდესმე.

სიღნაღში...

სვეტიცხოვლის უხილავი მხარე

გინახავთ ეკლესიის შიდა სივრცე ამ რაკურსით?!
ეჰ, არც მე... არ ამიშვეს, ცხადია. მორჩილად ქვემოთ ველოდი მათ, როგორც უწმინდური რამ არსება-(




სვეტიცხოვლის საინჟინრო საიდუმლო
კონქისზედა სივრცეში თაღების მთელი სისტემაა

Есть много различных форм, в каких нам открывается призвание, но ядро и смысл этого события всегда одни и те же: это пробуждение души, преображение или пресуществление ее; вместо снов и предчувствий, идущих изнутри, вдруг возникает и вторгается призыв извне, частица действительности.

Герман Гессе. Игра в бисер

“მე მიყვარს თბილისი”?

ხანდახან მგონია, რომ მოვხუცდი, რომ უკვე ძალიან, ძალიან ბებერი ვარ და ხალხური გამოთქმისა არ იყოს, “ჩემი ხნის ქვაც აღარ დაგორავს”. არა, ვერ მიხვდით! ინტელექტუალური მხცოვანებისა და მრავალჭირნახულობის სენი სულაც არ შემყრია, ყველაფერი გაცილებით უფრო მოკრძალებული და პროზაულია. სწორედაც ქვაზე მოგახსენებთ... დიახ, პირდაპირი მნიშვნელობით ქვა ან აგური აღარ დარჩენილა თითქოს ძველი, ჩემი ხნის კი არა და მართლა ძველი იმ ქალაქში, უწინ ტფილისს რომ ეტყოდნენ. თვალსა და ხელს შუა იცვლება თბილისი, მოიხედავ და აღარ არის კოპწია, სათამაშოსავით სახლი შენი ბავშვობის მეგობრის ეზოში რომ იდგა, აღარც ის არის სუროშემოხვეული, ერთიანად დაბურული, თითქოს “დაყრუებული” რომ იდგა სკოლასთან ახლოს, ცოტას რომ გაშინებდა და მაინც განსაკუთრებით რომ გიზიდავდა, აღარც ის, ნალესობაჩამოცვენილი აგურის სახლია, ყოველ გავლაზე ხელახლა რომ მოგწონდა მისი კედლის წიკწიკა წყობა, აბა ის აივნიანი სახლი ხომ დიდი ხანია აღარ არის, აი, ის, ხის ჩუქურთმიანი აივნის შეხედვისას შენი და “მისი” სიბერე რომ “გახსენდებოდა”... სამაგიეროდ გაიხედავ და მათ ადგილას დაინახავ ახალ, უადგილოდ დიდსა და უნიჭოდ ტლანქ შენობას, სიტყვა “კმაყოფილება”-ს კი არა და უკვე, მაპატიეთ და, “გავძეხი”-ს რომ გავს. ასეთი, გარემოსთან შეუსაბამო, კონფლიქტური და აგრესიული შენობები ნაწვიმარზე ამოსული შხამიანი სოკოსავით მრავლდება. და რაც მთავარია, ისინი ძალიან გვგვანან ჩვენ, თანამედროვე ადამიანებს - აგრესიულებს, კონვულსიურად ნერვულებს, ამბიციურებს, ხარბებსა და ეგოისტებს, მათ, ვინც ამ სახლებს ვაშენებთ და ვინც მათში ვცხოვრობთ. თუმცა ჩვენ-თქო კი ვამბობ, მაგრამ, სიმართლე გითხრათ, ჩვენ-ს არ ვგულისხმობ, ეს უფრო “ისინი”, სხვები, ვიღაც უცხოები არიან, მუდამ სხვებად და უცხოებად რომ მინდა დარჩნენ. მაგრამ ფაქტია, რომ ისინი ბევრნი არიან, ძალიან ბევრნი... და დიდი ხანია ამას სჩადიან, ანგრევენ, ამახინჯებენ და აყალბებენ ქალაქს: ნამდვილსა და სახასიათოს ან საერთოდ სპობენ ან ისე უსულგულოდ ამრავლებენ რომ უნიფიცირებულ შტამპებად აქცევენ, ძველს და შელახულს “ვითომ შეკეთებით” ამახინჯებენ, და რაც მთავარია, გამუდმებით ანგრევენ და მათ ადგილას თბილისის ისტორიულად ჩამოყალიბებული არქიტექტურული სახისთვის აბსოლუტურად არათავსებად “უცხო სხეულებს” დგამენ, რითიც დაავადებული ორგანიზმივით აგვარებენ თბილისის ურბანულ ქსოვილს.

მერიის საარჩევნო კამპანიის ბილბორდებზე კი თვალს გვჭრის სლოგანი “მე მიყვარს თბილისი” და აფიშებიდან დანგრეული მირზა შაფის ქუჩა და შუშის კორპუსები გვიმზერს. საინტერესოა, რომელი თბილისი უყვარს ამ სიტყვების ავტორებს? და რისი თქმა სურთ ამით? თუმცა დამოკიდებულება სავსებით გასაგებია, ბილბორდების დიზაინი არც კი ფარავს პოზიციას – სლოგანის გრაფიკული გადაწყვეტა მსოფლიოს ნებისმიერ ქალაქში ტურისტებისათვის შექმნილ მაისურებზე დატანილ წარწერებს წააგავს. მას სიამოვნებით ყიდულობენ ტურისტები, ნიშნად იმისა, რომ იყვნენ და ნახეს და არა იმისა, რომ უყვართ. ქალაქის სახელწოდებასთან დახატული გული სრულებით არ გავალდებულებს ამ ქალაქის სიყვარულს. ეს ყველამ იცის, არაფერს გთხოვენ, ეს ადვილია, ამიტომაც მაისურები თუ ნივთები მსგავსი წარწერებით ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული და იაფფასიანი სუვენირია მსოფლიოში. ეს შორიდან მოსული ადამიანის ზედაპირული დამოკიდებულებაა; მაგრამ შორიდან მოსულისა სხვისის მიმართ და არა შინაურისა საკუთარის მიმართ. როდესაც საკუთარს ტურისტივით დისტაციით უმზერ, ვერ უნდა იყოს კარგი სიმპტომი. თუმც არც ასეა საქმეო, მოგვიგებენ, და სადღაც მართალია! მაღალსართულიანი კორპუსების კომერციული პოტენციალით დაინტერესება ხომ გაცილებით უფრო ღრმა და საფუძვლიანია, მათთდამი დამოკიდებულებაც უფრო სერიოზულია, რაც აშკარად იკითხება აფიშების იმპოზანტურ იერში. ამდენად, ქალაქის განვითარების ეგიდით შობილ უზარმაზარ, უსახურ შენობებს ვაი, რომ მომავალშიც მრავლად უნდა ველოდოთ.

მაგრამ, ისევე როგორც ყველაფერი ამ ქვეყნად, არც “აღმშენებლობის” ეს პათოსია ახალი, პროცესი ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 30-იან წლებში დაიწყო. საბჭოთა ხელისუფლებას, ბუნებრივია, არაფერი ძველი, ნამდვილი, ინდივიდუალური თუ თვითმყოფადი არ სურდა, ამიტომ თანდათანობით მათი ნგრევა-ჩანაცვლება იწყეს. ასე ნელ-ნელა აღმოსავლურ ყაიდაზე გამართული ხმაურიანი “მაიდნების”, ვიწრო მიხვეულ-მოხვეული, ქვით მოკირწყლული ქუჩების, მტკვარზე “გადგმული” ქარვასლების, ქართული აივნიანი სახლებისა და პატარა საფეხმავლო ხიდების ნაცვლად თვალი ასანთისკოლოფა კორპუსების, დიდი სატრანსპორტო მაგისტრალების, არამყუდრო, უფუნქციო მოედნებისა და უსახური არქიტექტურის ცქერას შეეჩვია. აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის, თითქოს “ოქროს კვეთის” იდეით ნაშენი, ერთ დროს ეგზოტიკური ტფილისის მკვიდრნი, არაფრით გამორჩეული, თნამედროვე სტანდარტებით საშუალოზე დაბალი ქალაქის ამარა დავრჩით, სადაც მხოლოდ ფრაგმენტების სახით თუ შემორჩა ძველი თბილისის “ნაგლეჯები”.

დისტანცირებული ხედვა თავისთავად შობს გაუცხოების გრძნობას ქალაქისადმი; ამიტომაც აღარ გვიყვარს თბილისი, ან კი რა ვიცით მის შესახებ? პრაქტიკულად, ხომ არც კი ვიცნობთ მას. ეს ძველი ფოტოებიც იმიტომ გამახსენდა. ფოტოზე აღბეჭდილი ტფილისის ყოველდღიური ცხოვრების “გაყინული წამი” და დროში გარინდული, თითქოს მარადიული ხედვისთვის “განწირული” ადამიანები, შესაძლოა, ჩვენსა და “ჩვენს ქალაქს შორის” არსებული დროითი მანძილის დაფარვაში “მოგვეხმარონ” და წამით მაინც განგვაცდევინონ ის ნამდვილი თბილისი, რომელიც, ალბათ, უკვე აღარ არსებობს.

სეიდაბადი
ასე უწოდებდნენ XVII საუკუნიდან აბანოების უბანს და მის მიმდებარე ტერიტორიას (იმ ადგილამდე, სადაც დღეს სამასი არაგველის ძეგლი დგას). ეს სპარსული სიტყვაა და სეიდების სამოსახლოს ან სეიდების უბანს ნიშნავს. გადმოცემის თანახმად, ბუნებრივი ცხელი წლით მოხიბლულ სპარსეთის შაჰს აქ სეიდების ტომი ჩამოუსახლებია, სახელწოდებაც აქედან გაჩნდა. საინტერესოა, რომ თავდაპირველად სწორედ ამ ადგილს ერქვა ტფილისი, პირველი დასახლებაც აქ ჩასახულა.


სეიდაბადი, იგივე ხარფუხი

ხარფუხი
აბანოების უბანსა და ორთაჭალას შორის, თაბორის მთის ძირში, XVIII-XIX საუკუნეების მიჯნაზე პატარა სოფელი ხარფუხი წარმოიშვა. (ადრე სეიდაბადად სახელდებულ უბანსაც XIX საუკუნიდან ასე უწოდებენ). XIX საუკუნის დასაწყისში აქ ლეკების მიერ დარბეული, სოფ. წალასყურიდან გამოხიზნული გლეხები დასახლდნენ. 1811 წელს ხარფუხი თბილისის მაზრას მიაწერეს. აქ თავშესაფარს პოულობდნენ ბოროტმოქმედნი, სხვადასხვა ჯურის საეჭვო ხალხი და საქონლით დატვირთული კონტრაბანდისტები. 1819 წლის 15 მარტის ბრძანებით, ხარფუხი ოფიციალურად იქცა თბილისის ნაწილად.უბნის სახელწოდებას უცნაური ისტორია აქვს: აქ, თათრების სასაფლაოს სიახლოვეს მდგარა კედელი და საკულტო დანიშნულების ქვა ხატით. ტფილისელების რწმენით, ხატს სურდოს განკურნება შეეძლო და მასთან სურდოშეყრილი ბავშვები მოჰყავდათ. ი. გრიშაშვილი წერდა: “ხარფუხი (ანუ “ხარბუხი”) ძველებურ სომხურ ენაზე სურდოს ნიშნავს. მართლაც, ხარფუხის თავზე, სოფელ შინდისის გზის დასაწყისში, კლდის ქიმზე დღესაც მოჩანს პაწაწა ნანგრევები, რომელსაც “სურდოს ხატს” უწოდებენ. სურდოიანი პაციენტი ეხლაც ესტუმრება ხოლმე ამ ხატს, მოუტანს საყმაწვილო ჭინჭილეს, მიამტვრევს ხატის წინაშე და ამით ვითომ სურდო იკურნება”.

ვირის ხიდი, ზუბალაშვილებისა და შადინოვების ქარვასლა

"ვირის ხიდი"
მტკვრის ქვედა დინებაში არსებული ორთაჭალის კუნძული ცნობილი იყო თავისი ბაღებით, რომლითაც თბილისი ხილითა და ბოსტნეულით მარაგდებოდა. სანაპიროს მშენებლობის შედეგად მტკვრის ტოტი მოისპო და, შესაბამისად, კუნძულიც აღარ არსებობს. ადრე კუნძულს მარჯვენა ნაპირთან აკავშირებდა კოლოფზე შეყენებული ხის ვიწრო ხიდი, რომელსაც თბილისელებმა "ვირის ხიდი" შეარქვეს, რადგან მასზე სახედრებს ხილით დატვირთული გოდრები გადაჰქონდათ. მუდამ ხმაურიანი, უბრალო გამვლელებით, ვაჭრებითა თუ საპალნეასხმული ვირებით “მოფუთფუთე” ხიდი უდაოდ ქალაქის ერთ-ერთი კოლორიტული ელემენტი იყო. შემდგომში ეს სახელწოდება მეტეხის ძველ ხიდზეც გავრცელდა.

ქარვასლები
ფეოდალურ თბილისში ოდითგანვე თვალსაჩინო ადგილი ეჭირა სავაჭრო-საზოგადოებრივი დანიშნულების შენობებს - ქარვასლებს. ქარვასლის არქიტექტურას საკმაოდ ხანგრძლივი ადგილობრივი ტრადიცია ჰქონდა. მათ, ძირითადად, გზებზე აშენებდნენ მგზავრებისათვის ღამის სადგომისა და საჭმელ-სასმელის უზრუნველსაყოფად. მაგრამ მხოლოდ ამით არ ამოიწურებოდა ქარვასლების ფუნქცია, მათ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა ქალაქებში, სავაჭრო ცენტრებში, სადაც საქონელი შორეული ქვეყნებიდანაც მოდიოდა.
შარდენის (1671 წ.) თქმით, “თბილისში არის საუცხოო საზოგადო შენობები; ბაზრები, ე.ი. სავაჭრო ადგილები ფართოა, აგებულია ქვისგან და კარგად მოვლილი, იგივე შეიძლება ითქვას ქარვასლებზე, იმ სადგომებზე, რომლებშიც უცხოელები ჩერდებიან.”
1836 წელს გამოსული ოფიციალური კრებული ასეთ ცნობებს შეიცავს თბილისის ქარვასლების შესახებ: “ქარვასლების სახელით ცნობილია гостинный двор, რომელსაც იყენებენ ჩამოტანილი საქონლის საწყობად. მაგრამ, ამას გარდა დუქნებს, რომლებიც ქარვასლებში, ბაზრებსა ან მოწყობილი, ბევრი ვაჭარი და ხელოსანი საცხოვრებლადაც იყენებს წელიწადის ყოველ დროს. ქარვასლებში ხელოსნები ზამთარშიაც ღია ცის ქვეშ საქმიანობენ, ოღონდ იქვე ანთებული მაყალი უდგიათ”. ამგვარად, ქარვასლებში ადგილობრივი ვაჭარ-ხელოსნებიც ბინადრობდნენ და უცხოელი სოვდაგრებიც თავიანთი ჩამოტანილი საქონელითა და ქარავანებით. აქვე იდებოდა სხვადასხვა სავაჭრო ხელშეკრულებები, აქვე ხდებოდა შეთანხმება ფასების აწევა-დაწევის თაობაზე, ე.ი. XIX საუკუნის თბილისში ქარვასლას იმგვარივე ფუნქცია ჰქონდა, როგორც აღმოსავლეთის ქვეყნებში, მაგალითად ირანში.

შადინოვებისა და ზუბალაშვილების ქარვასლები
შადინოვების ქარვასლა აშენდა ოცდაათიანი წლბის დსაწყიში (არქიტექტორი დემოდოვი). იგი მდებარეობდა სიონის აღმოსავლეთით, მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე, მოსახვევში, დღევანდელი ბამბის რიგის გაყოლებაზე. არებობს 1830 წლის 27 თებერვლის დოკუმენტი, სადაც მოქ. გაბრიელ შადინოვი თბილისის მოწყობის კომიტეტს მიმართავს თხოვნით, მიეცეს უფლება საკუთარი თანხებით აღადგინოს ძლიერ დაზიანებული, თითქმის დანგრეული ხიდი (სვარაუდოდ, ლაპარაკია ე.წ. ”ვირის ხიდზე”) და იქვე ააგოს სახლი, სადაც განთავსდება სავაჭრო დუქნები. ამისათვის შადინოვი კომიტეტს სთხოვს გადაეცეს ფასადების ნახაზი.
შადინოვების ქარვასლა წარმოადგენდა ოთხსართულიან ნაგებობას ქარვასლებისათვის ჩვეული შიდა ეზოს გარეშე. ოთხსავე სართულზე მოწყობილი იყო ღია გალერეები, რომელთა გაყოლებითაც ჩამწკრივებული იყო: სულ ქვემო სართულზე (ქუჩის მხრივ, მიწის დონეზე დაბლა) - ორ რიგად განლაგებული საწყობების სადგომები, ზემოთ - მაღაზიები და საცხოვრებლები.
შადინოვების ქარვასლა “ვირის ხიდის” საშუალებით უკავშირდებოდა ზუბალაშვილების ქარვასლას და, პრაქტიკულად, ერთიან კომპლექსს ქმნიდა მასთან. ზუბალაშვილების ქარასლა 1844 წელს აიგო. იგი გუმბათიანი ქარვასლის ტიპს წარმოადგენდა.

თათრის მოედანი
ვახუშტი ბაგრატიონი მას “ციხის მოედანს” უწოდებდა, ხოლო ჟან შარდენი “სამხედრო მოედანს”. მოედანს სხვა სახელებიც ჰქონდა: “ქვემო მოედანი”, ”შეითანბაზარი”, “მეიდანი”. ამასთან, გვიანფეოდალურ ხანაში ეს სახელწოდებები პარალელურადაც გამოიყენება. ამ უბნის მოსახლეობას უმეტესწილად სპარსელები შეადგენდნენ, სწორედ აქედან მოდის ხალხში მიღებული სპარსელებისა და ოსმალების განზოგადებული სახელი "თათრის".

გოლოვინის პროსპექტი (დღევანდელი რუსთაველის გამზირი)


სამხედრო ტაძარი, სობორო

სობორო

წმ. ალექსანდრე ნეველის სახელობის კავკასიის არმიის საკრებულო ტაძარი 1871-1889 წლებში აიგო მეფის რუსეთის მიერ კავკასიის დაპყრობის აღსანიშნავად (არქიტექტორები დავით გრიმი და რობერტ გედიკე). ეკლესია დღევანდელი მთავრობის სასახლის ადგილას, მაშინდელი ღუნიბის მოედანზე იდგა. საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ ტაძარი დაანგრიეს.

მადათოვი
მტკვარში ბევრი დიდი და მცირე კუნძული არსებობდა. ქალაქის ფარგლებში სიდიდით გამოირჩეოდა ორთაჭალის, ორბელიანის იგივე მადათოვის კუნძული. კუნძული ძველთაგანვე დიდი ბაღებით ყოფილა დაფარული. XIX ს-ის 20-იან წლებში კუნძული ორბელიანის მემკვიდრეებმა გენერალ მირბაჯან მადათოვს დაუთმეს, სწორად აქედან მოდის კუნძულის სახელწოდებაც "მადათოვი".

ერევნის (დღევანდელი თავისუფლების) მოედანი



მეტეხის ხიდი
მტკვარზე აგებული უძველესი ხის ხიდი. ხიდი ამ ადგილზე უადრესი ხანიდან - დედაქალაქის თბილისში გადმოტანის დროიდან (559-514 წწ.) იდგა. მას, პირველ რიგში, სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა, მდინარისაკენ ორთავ მხრიდან ჩამოსული საციხო ნაგებობების ზედამხედველობის ქვეშ მყოფი, იგი კარგად კონტროლდებოდა. მეტეხის ხიდი ოდითგანვე ხისა იყო ქვის საფუძველზე. არც ეს იყო შემთხვევითი - თბილისის საბრძოლო პერიპეტიები ქვის ხიდის სშუალებას არ იძლეოდა. ხის ხიდი უფრო მომგებიანი იყო, რადგან საჭიროების შემთხვევაში ადვილი იყო მისი მოხსნა. ხიდის ამ “თვისებამ” არაერთხელ იხსნა თბილისელები. მაგალითად, ისტორიიდან ცნობილია, რომ ჯალალ-ედ-დინმა ვერ შეძლო ისნის დაპყრობა, რადგან ისნელებმა წინასწარ დაშალეს ხიდი.
ძველ წერილობით წყაროებში მეტეხის ხიდი ქალაქის ერთადერთ ხიდადაა მოხსენიებული. ავტორები საგანგებოდ აღნიშნავდნენ ხიდის სიმტკიცესა და სიდიდეს. თუმც ივანე ჯავახიშვილი თვლიდა, რომ ამ ადგილას ძველად ორი ხიდი უნდა ყოფილიყო, რადგან “აბო თბილელის მარტვილობაში” ერთგან მრავლობითი ფორმითაა ნათქვამია: “ხიდთა ქალაქისთა”. უძველესი ხიდის ბურჯზე ჯვარი იყო აღმართული, შესაძლებელია, ხიდი გარკვეულ რელიგიურ დანიშნულებასაც ასრულებდა. საგულისხმოა, რომ სწორედ ამ ადგილზე ცდილობდნენ მუსულმანები თბილისელთა გამაჰმადიანებას, ურჩებს კი მდინარეში ყრიდნენ.
შუა საუკუნეებში მეიდნის მხრიდან ხიდისკენ გამავალი ვიწრო ქუჩა დუქნებით იყო მოშენებული. 1552 წელს შაჰ ისმაილის ჯარების შემოჭრისას კონსტანტინესა და ელენეს სახელობის დანგრეული ეკლესიის ნაცვლად, უშუალოდ ხიდთან შიიტური მეჩეთი ააგეს. მოგვიანებით (1606 წ.) შაჰ-აბასის შემოსევისას, მეჩეთი გააფართოვეს და მინარეთით დააგვირგვინეს. მეჩეთი შაჰ-აბასის სახელს ატარებდა. სპარსელების უკანასკნელი შემოსევისას, 1795 წელს ხიდმა ქალაქის ბედი გაიზიარა. მალევე აღდგენილმა მეტეხის ხიდმა 1870 წლამდე იარსება, შემდეგ კი იგი ლითონის ხიდით შეცვალეს.
მეტეხის ძველი ხიდი მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ახალი ხიდის მშენებლობასთან დაკავშირებით დაანგრიეს.

ბეთლემის ქუჩა-კიბე


სანაპირო, ნიკოლოზის ხიდი (დღევანდელი მშრალი ხიდი)


ბზის მოედანი

ბზის მოედანი
XIX საუკუნის თბილისში მრავალი მხრიდან ჩამოსული ვაჭრები გასაყიდად ჩამოტანილ საქონელს ქარვასლების საწყობებში აბინავებდნენ, პირუტყვებისათვის კი საგანგებო ადგილი იყო გამოყოფილი ქარვასლის სიახლოვეს. პირუტყვებისათვის გასაჩერებელ ვრცელ ადგილს წარმოადგენდა ე.წ. “ბზის (თივის) მოედანი” ან “ბაზარი”. მოედანი მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, რიყის სამხრეთ ნაწილში ავლაბრის ხიდთან მდებარეობდა. მოედანზე გასაყიდად თივის ზვინები იყო მომარაგებული. აქედან მოდის მოედნის სახელიც. ანალოგიური სახელწოდების ადგილები რუსეთის იმპერიის ქალაქებშიც იყო, კერძოდ, პეტერბურგში.

რიყე ე.წ. პესკები